عصر آهن در ایران
دسترسی سریع به محتوای این مطلب
عصر آهن، شامل سه دوره تاریخی است. حدود هزار سال پیش ( 1500-550 ق.م ) فلزات مختلفی از جمله آهن، مفرغ، نقره و طلا مورد استفاده گرفت که بین آن ها، آهن برای اولین بار در این دوره ظهور کرد. به همین دلیل، این دوره را عصر آهن نامیده اند. در این مطلب از دانشنامه اصفهان آهن به بررسی دقیق این موضوع خواهیم پرداخت.
وسایل آهنی برای اولین بار در هزاره چهارم قبل از میلاد، بین یافته های باستان شناسی ظاهر شدند. اما فقط در اواسط هزاره دوم ق.م میلاد بود که هیتیت ها در آسیای صغیر (ترکیه امروزی) موفق به تولید آهن از کانسنگ آن شدند. از این تاریخ تا اوایل هزاره اول ق.م، تولیدات آهنی، بیشتر در خدمت طبقه حاکم بود و از آن برای ساخت جنگ افزارها و تزئینات شخصی استفاده می شد.
در اواخر عصر آهن II و در طول عصر آهن III، ساخته های آهنی به صورت عمده تولید شده و در بخش های مختلف مورد استفاده قرار گرفت. بر پایه مطالعات انجام شده، آهنگران در این دوره، توان تولید آهن سخت یا فولاد را داشتند.
کاربرد عمومی ساخته های آهنی و فولادی
کاربرد عمومی ساخته های آهنی و فولادی در بخش تولیدی و اقتصادی (با توجه به کارایی شگرف ساخته های آهنی در مقایسه با ادوات سنگی، استخوانی، چوبی، مسی و مفرغی که قبل از این استفاده می شد) باعث سرعت بخشیدن به پیشرفت تکنولوژی تولید شد.
با توجه به این که در کشور ما معادن بزرگ و غنی از آهن وجود داشت، ایرانیان با این فلز آشنایی کامل داشتند. پس از عبور از عصر سنگ و مس و مفرغ، در هزاره دوم ق.م، عصر آهن آغاز شد.
کاربرد اولیه آهن
در ابتدا با پالایش آهن در کوره های کوچک دستی شروع کردند و از این فلز نایاب و گران بها، برای ساخت زیورآلاتی در ردیف طلا و نقره استفاده می کردند. ولی پس از شناخت خواص فیزیکی آن در مقایسه با نرمی مس و شکنندگی مفرغ، انسانِ پیش از تاریخ، به مزایای مقاومت آهن و فواید به کار گرفتن آن در کشاورزی، معماری، ساخت ابزار جنگی و سایر لوازم زندگی پی بُرد.
در فلات ایران، استخراج فلز و استفاده از آن، تاریخی طولانی دارد. از تپه علی‌کُش و حفاری های دهلُران خوزستان، آثار مسی که از طریق کوبیدن یا چکش زدن درست شده اند، استخراج شده است که مربوط به هزاره‌های هفتم و هشتم قبل از میلاد است. نمونه‌های دیگری از فلزکاری، از تپه سیلک در هزاره پنجم قبل از قبل میلاد، تپه زاغه در هزاره ششم قبل از میلاد و تل ابلیس (جنوب غربی کرمان) در دوره سیلک II، استخراج شده است.
توانمندی های ایرانیان
طی هزاران سال، مردمان ساکن در فلات ایران توانسته بودند با فائق آمدن بر مشکلات درونی (شرایط اقلیمی) و بیرونی (اقوام مهاجم)، پایه‌ها و بسترهای فرهنگی منحصر به فرد ایرانی را بنا کنند. پیامد این تحولات، ظهور اولین امپراتوری جهان در فلات ایران بود که در سرنوشت تاریخی منطقه آسیای غربی، تاثیرات تعیین کننده‌ای داشت.
استفاده از فلزات گوناگون در ابزارسازی، بزرگ‌ترین عامل پیشرفت روزافزون نیروهای تولیدی در جوامع پیش از تاریخ است. ابزارهای آهنی، حدود سیصد سال پیش از پیدایش اولیه آهن، در قرن 12 ق.م. به کار گرفته شدند.
با به کارگیری خیش‌هایی با تیغه آهنی، زمین‌های زراعی گسترش پیدا کردند و در نتیجه، باعث تنوع محصولات بیشتر شد. ابزارهای جدید و مقاوم و نیز استفاده گسترده از حیوانات بارکش، از عوامل اصلی بهره‌وری کار در عصر آهن بودند.
تصویر (1): ماکت خیش و گاوآهن در عصر آهن Ⲓ و ⲒⲒ (حدود 1200-1000 ق.م ) در تپه مارلیک، شمال ایران
تصویر (2): نقش خیش و گاوآهن روی مُهر استوانه‌ای، مربوط به دوره آشور نو (710 ق.م )
تصویر (3): خیش سنتی ایرانی
نقش خیش و گاوآهن. مربوط به دوره کاسی‌ها (کاسیان). بین النهرین: (The Material Foundations mesopotamian civilization : D.T. Potts)
نقش خیش. مربوط به دوره آشور نو . بین‌النهرین: (The Material Foundations mesopotamian civilization : D.T. Potts)
مزایای ساخت ابزارهای آهنی
ساخت ابزارهای آهنی و مفرغی، باعث شد که مردمان عصر آهن ایران، با مهارت بیشتری روی چوب، سنگ و استخوان کار کنند. از سوی دیگر، ابزارهای جدید فلزی به کامل شدن ابزارهای قدیمی کمک کرد و به تجربه و مهارت آن ها افزود.
ذوب‌کردن آهن و دیگر فلزات، همگی به ابزارهای مخصوص خود نیاز داشتند. در نتیجه، دستیابی به علم ذوب آهن، باعث شد تا گروهی از مردم، مهارت های خاصی در زمینه ساخت ابزار و وسایل آهنی کسب کنند. چنین بود که صنعتگران حرفه ای از درون جوامع عصر آهن سربرآوردند. هدف آنان، ساخت اشیا گوناگون برای بخش‌های مختلف جامعه بود. ذوب فلزات (آهن، مفرغ و نقره)، تولید ابزارها، زیور آلات فلزی، سفالگری و شاید بافندگی، از نخستین رشته‌های صنایع غیرخانگی بودند که در این دوران، رونق پیدا کردند.
تاریخچه کشف و علت نام گذاری عصر آهن
طی دوران عصر آهن در ایران، حدود هزار سال ( 1500-550 ق.م )، فلزات مختلفی از جمله آهن، مفرغ، نقره و طلا مورد استفاده گرفت که بین آن ها فلز آهن برای اولین بار در این دوره ظهور کرد و به همین دلیل، این دوره را عصر آهن نامیده‌اند.
عصر آهن به سه دوره تقسیم می شود
- عصر آهن I : از 1200 تا 1500 قبل میلاد
- عصر آهن II : از 800 تا 1200 قبل میلاد
- عصر آهن III : از 550 تا 800 قبل میلاد
دستیابی مردمان ساکن در نیمه غربی فلات ایران به فنون ذوب آهن، تحولات چشمگیر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را به وجود آورد که در نهایت، بسترهای مادی و معنوی لازم را برای ظهور اولین امپراتوری جهانی در کره خاکی، فراهم کرد.
ذوب آهن، برخلاف دیگر فلزات رایج (مس و مفرغ)، پیچیدگی‌های فنی خاصی دارد که آن را از فلزات دیگر، متمایز می کند. از یک سو، نقطه ذوب سنگ آهن از نقطه ذوب دیگر سنگ‌های معدنی، بسیار بیشتر است، از سوی دیگر، نحوه تولید و عمل آوری آهن، مشکل‌تر و پرهزینه‌تر از دیگر فلزات است.
تفاوت ذوب سنگ آهن و سنگ مس
درصد ناخالصی های سنگ آهن از سنگ مس بیشتر بوده و حمل و نقل آن نیز مشکل‌تر است. همچنین، استخراج آهن به نیروی کار ماهر و با تجربه نیاز دارد. آهن، در کوره‌های معمولی و با سوخت کم حاصل نمی شود. کوره های ذوب آهن باید بلند باشد تا امکان تولید درجه حرارت بالا را داشته باشد. از این نظر، سوخت مصرفی این گونه کوره ها باید زیاد باشد (تصویر 2).
تصویر (1): طرح بازسازی شده کارگاه های ذوب آهن در منطقه گرجستان (اوایل هزاره اول ق.م )
تصویر (2): کوره ذوب سرب در ناحیه انارک یزد.
تصویر (3): تکامل کوره‌های ذوب آهن در اوایل هزاره اول ق.م، محوطه رانجا در جمهوری گرجستان
تصویر (4): قالب سنگی برای ساخت پیکان، در منطقه شوش خوزستان، حدود 2000 ق.م
قالب‌های سنگی برای ساخت تبرهای فلزی، در تپه حسنلو آذربایجان، حدود 1200 ق.م (موزه ملی ایران )
ایرانیان چطور به فنون ذوب آهن دست یافته‌اند؟
هنوز به درستی معلوم نیست که مردمان ساکن در نیمه غربی فلات ایران، چگونه به فنون ذوب آهن دست پیدا کردند. به نظر می رسد که ساکنین این منطقه، در جریان احیای سنگ‌های معدنی مس، با خواص فلز آهن آشنا شده باشند. از این نظر، شاید دستیابی به آهن، به طور اتفاقی رُخ داد باشد. باید توجه داشت که برخی از سنگ‌های معدنی مس، مقادیر قابل توجهی از آهن نیز دارند.
از سوی دیگر، در بعضی از معادن، سنگ‌های معدنی مس و آهن در کنار هم یا نزدیک به هم قرار دارند. بنابراین، این احتمال وجود دارد که فلزگرهای بومی، قبل از این که به تولید واقعی آهن از سنگ‌های معدنی آن بپردازند، با خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن آشنا بوده‌اند. بیش از 300 کانی آهن در طبیعت یافت می شود.
خصوصیات آهن
اصلی ترین کانسارهای آهن، اکسید و کربنات آهن است. مگنتیت با 72 درصد، هماتیت با 70 درصد لیمونیت با 63 درصد و سیدریت با 48 درصد آهن، از مهم ترین آن هاست. ناخالصی‌های نامطلوب در کانسارهای آهن عبارت‌اند از آرسنیک، گوگرد و فسفر آهن.
آهن در مجاورت هوا، رطوبت و تحت تاثیر اکسیژن، به سرعت زنگ می زند. مشخصه اصلی زنگ زدن، ترکیب نارنجی و قرمز رنگی است که ابتدا به عنوان اولین نمک های حاصل از خوردگی بر روی آهن، شکل می گیرند.
آهن، در مقایسه با دیگر فلزات (مس و مفرغ ) حساسیت بیشتری نسبت به خوردگی دارد. به همین خاطر، در حفاری‌های باستان‌شناختی، به ندرت به اشیا آهنی برخورد می کنیم که نسبتا سالم مانده باشند. علامت اختصاری آهن، Fe است که از دو حرف اول واژه لاتین Fern گرفته شده است. وزن مخصوص آهن 7.5، درجه گداز آن 1536، رنگ آن خاکستری تا سیاه بوده و غالبا سطح آن را ورقه‌ای از زنگ آهن می پوشاند .
علت ناشناخته بودن جایگاه فلزات در ایران
آهن جلای فلزی و خاصیت جذب مغناطیسی دارد و چکش خوار است. از دیگر ویژگی های آهن، می توان به استحکام، سختی، قابلیت تورق و مفتول شدن اشاره کرد. در پژوهش های باستان شناختی ایران، اصولا به جزئیات فرآیندهای فلزگری کهن پرداخته نشده و در نتیجه، نقش و جایگاه فلات ایران در گسترش فلزگری کهن، چندان شناخته شده نیست.
در حالی که فلات ایران به دلیل محدودیت جغرافیایی در قاره آسیا، وجود سرشار کانی های فلزات مختلف در آن و نیز وجود فرهنگ های پیشرفته پیش از تاریخ می تواند به عنوان کانون اصلی نوآوری های فناورانه در عرصه فلزگری کهن قاره آسیا در نظر گرفته شود؛ در عین حال، با توجه به وسعت و تنوع زیستی فلات ایران، به لحاظ روش شناختی-مطالعاتی، فرآیندهای فلزگری کهن باید به صورت منطقه‌ای مورد توجه قرار گیرد.
کدام مناطق ایران فلزات بیشتری دارند؟
شرایط محیطی در شمال مرکزی ایران برای پیدایش فلزگری پیشرفته، مناسب‌تر از اغلب نقاط دیگر بود. زیرا در این منطقه، کانی های گوناگون و فراوانی وجود داشتند که هنوز هم از آن ها بهره برداری می شود.
پوشش گیاهی حاشیه کویر مرکزی، بهترین شرایط را برای استخراج و ذوب فلزات فراهم می کرد. در دشت های خشک این منطقه، گونه های گیاهی خاصی وجود دارند که چوب آن ها بهترین محرک برای ذوب فلزات است و هنوز هم از آن ها زغال تهیه می شود.
نتایج «سپکتروگرافیک» و بررسی «متالوگرافیک»، قدیمی ترین نمونه فلزات منطقه دشت قزوین، نشان می دهد که مردمان ساکن در این منطقه، مس «خالص» طبیعی می ساختند. بر اساس بررسی متالوگرافی، نمونه های مذکور اشیا مسی، چکش کاری، بازپُخت و دوباره کوبیده شده اند. از این یافته، چنین بر می آید که مردمان منطقه مورد نظر، در هزاره پنجم ق.م، روش ابتدایی چکش کاری سرد را پشت سر گذاشته و به مرحله پیشرفته تری رسیده بودند.
نخستین استفاده از مس
نخستین استفاده از مس طبیعی، به این گونه بود که تکه های کوچک و دست‌چین مس را که اغلب، لابه‌لای کانی های مس وجود داشت، در سرما با پتک های سنگی کوبیده و به شکل دانه یا درفش و حلقه در می آوردند. نمونه های اولیه مته های مسی از حفاری های تپه زاغه در دشت قزوین ( هزاره ششم ق.م ) به دست آمده است.
به استناد این یافته، دشت قزوین، یکی از مراکز عمده فلزگری ابتدایی در منطقه شمال مرکزی ایران بوده و گفتنی است که این دشت، در این زمان، دهکده‌ای پیشرفته با ساختارهای اجتماعی پیچیده بوده است.
طی روند رو به گسترش فلزگری در این منطقه، شواهد و آثار ذوب فلز مس و ریخته گری با استفاده از قالب های گلی کشف شده است. تیغه های چاقو، تبر، اسکنه، قلم، سرنیزه، خنجر و ورقه های فلزی، از جمله مصنوعاتی بودند که با استفاده از روش مذکور تولید می شدند. ضخامت بعضی از ورقه های فلزی، به 5 میلی‌متر می رسد .
ریخته گری
ریخته گری در قالب های بسته، پیچیدگی های خاصی دارد و مستلزم دانش و مهارت بیشتری است. به نظر می رسد ساکنان این منطقه، در هزاره چهارم ق.م، هنوز به این مرحله از پیشرفت فلزگری دست نیافته بودند.
می توان حدود تاریخ 3600 ق.م را برای فراگیرشدن تولید اشیا مسی از طریق قالب گیری در منطقه شمال مرکزی ایران در نظر گرفت. با توجه به فراگیرشدن این شیوه در این زمان، می توان تاریخ قدیمی تری را برای شروع و پیدایش این شیوه متصور شد. کشف آثار و شواهد این فرآیند، در تمام محوطه های حفاری‌شده و مناطق دیگر، از جمله سیلک کاشان، تپه قبرستان دشت قزوین، تپه حصار دامغان و اریسمان نطنز، قابل ملاحظه می باشد.
ترکیبات شیمیایی مس
در ترکیب شیمیایی ابزارهای مسی در هزاره چهارم ق.م.، فلزاتی همچون طلا، نقره، سرب، آهن و نیکل با درصدهای متفاوت، یافت شده‌اند. می توان فرض کرد که فلزگران منطقه، تلاش می کردند با ذوب انواع سنگ های معدنی، فلزات موجود در آن ها را استخراج کنند. به نظر می رسد به مرور زمان موفق به کشف و شناسایی انواع آلیاژهای مسی شده بودند. علاوه بر این، از آن جایی که مس، به علت نرمی، برای ساخت بعضی از ابزارها مناسب نیست، فلز گران به مرور برای ساخت اشیا فلزی غیر مسی تلاش کردند. سرانجام، بهترین نوع آلیاژ مس، از ترکیب مس و قلع (tin copper) را که مفرغ (bronze) نامیده می شود، در فلزگری منطقه به منصه ظهور رساندند.
آغاز عصر مفرغ
اولین نمونه های آلیاژ مس از محوطه های باستانی منطقه، مثل تپه حصار دامغان و تپه سگزآباد دشت قزوین، مربوط به هزاره سوم ق.م. است
بنابراین، آغاز عصر مفرغ در این منطقه، در هزاره سوم ق.م. (طلایی، 1385) متصور شده است. قلع (tin) عموما به نسبت وزنی 1 بر 10 به فلز مس افزوده می شد و قابلیت گداز (annealing) آن را افزایش دادند. در نهایت محصول قالب گیری شده (casting) از استحکام بیشتری برخوردار بود.
اما آلیاژهای مسی منطقه به طور میانگین، فقط 2 درصد قلع دارند؛ در حالی که درصد قلع در اشیای مفرغی منطقه لرستان به 10 درصد نیز می رسد. باید اشاره نمود که به رغم استفاده گسترده از مفرغ در فلزگری ایران، هنوز معدن قلع در هیچ نقطه‌ای از ایران شناخته نشده است. بنابراین، استفاده گسترده از قلع در آلیاژهای مس در ایران مشهود نیست و خاستگاه و منشا آن در پژوهش های فلزگری کهن ایران، اهمیت بسیاری دارد.
در دوران مفرغ، علاوه بر تولیدات مفرغی، از فلزات دیگر نظیر طلا و نقره «برای ساخت زیورآلات» استفاده می شد. دوران مفرغ، تا حدود نیمه هزاره دوم ق.م. در منطقه شمال مرکزی ایران تداوم داشته است. البته این موضوع به معنی خاتمه یافتن تولید اشیا مفرغی نبوده است. بلکه در این دوران، نمونه های اولیه فلز کاملا جدید «آهن» که قبلا وجود نداشته است، دیده می شود.
از این رو، با توجه به این که تولید آهن، تاثیرات اقتصادی و اجتماعی زیادی داشته است، این دوره را به عصر آهن« Iron age» می شناسند. آهن، در پایان هزاره دوم ق.م. به طور نسبی، جانشین مفرغ شد.
پیدایش فلز نویافته
یکی از وجوه بارز تحولات فناورانه عصر آهن ایران، ظهور فلز نویافته در بعضی محوطه های عصر آهن در اواسط هزاره دوم ق.م. است. داده های مرتبط با فلز نویافته، به ویژه در مرحله اولیه پیدایش آن، اندک و ناچیز، اما بیانگر شناخت و آشنایی با خواص آن در بخش هایی از فلات ایران در جوامع عصر آهن است.
افزون بر این، مرحله ثانویه این تحول (عصر آهن ⲒⲒ) یعنی افزایش و فراگیر شدن استفاده از این فلز در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول ق.م.، باید در هر نوع تحلیلی از این تحول فناورانه مهم در نظر گرفته شود.
شواهد موجود از بقایای عصر آهن ⲒⲒ، نشان می دهد که از آهن، برای ساخت ابزارهای آهنی استفاده می‌شد. شکل گیری نطفه اولیه حکومت های نیمه متمرکز در بعضی از مناطق فلات ایران، از جمله شمال غرب، به تبع این تحول فناورانه بوده است.
در محوطه باستانی حسنلو «طبقه IV »، آثار و شواهد مستقیم و غیر مستقیم تولید و عمل آوری آهن، کشف شده است. باید یادآور شد که آهن، برخلاف دیگر فلزات، به لحاظ مسائل و مشکلات فنی در زمینه ذوب و عمل آوری، پیچیدگی های خاصی دارد که مهمترینِ آن، سازماندهی تولید است.
علت عدم توانایی تولید انبوه آهن
اصولا، تولید انبوه آهن در عصر آهن ⲒⲒ، بدون پشتیبانی یک قدرت حداقل نیمه متمرکز امکان‌پذیر نبوده است. در محوطه های باستانی حسنلو، شواهد و آثار تولید آهن و وجود حکومت نیمه متمرکز به اثبات رسیده است؛ اما تا زمانی که این گونه از شواهد و آثار از مناطق دیگر در نیمه غربی ایران شناسایی نشده است، نباید نتایج به دست آمده از این محوطه‌ها را به مناطق دیگر ایران تعمیم داد.
برای مثال، در محوطه باستانی سگزآباد دشت قزوین (منطقه شمال مرکزی)، به رغم پیدایش آثار و شواهد فلزگری آهن، هیچ گونه شواهدی مبنی بر وجود حکومت متمرکز، شناسایی نشده است. به نظر می رسد در این محوطه، بر خلاف حسنلو، آهن در حجم کم و با استفاده از فنون ابتدایی تولید می شده است.
فنون ساخت اشیاء دو فلزی
در مورد فنون ساخت، آنچه حداقل در مورد نیمه غربی فلات ایران مصداق دارد، استفاده از فنون ساخت اشیا دو فلزی (آهن و مفرغ) است. این گونه ساخته های فلزی، اعم از خنجرها و شمشیرهای دو فلزی از مناطق شمال، شمال غرب، شمال مرکزی و زاگرس مرکزی، شناسایی شده است.
در روش ساخت اشیا دو فلزی، جنس دسته ها از مفرغ و تیغه ها از آهن ساخته می شدند و در نهایت، این دو قسمت به همدیگر پرچ می شدند. با توجه به توزیع و پراکندگی اشیا دو فلزی و نیز فنون همگونِ به کار رفته در آن ها، می توان نتیجه گرفت که فن ساخت اشیای دو فلزی، عمومیت بیشتری در جوامع عصر آهن داشته است.
مطالعات کارکردی نشان می دهد که انتخاب آهن در ساخت تیغه های خنجرها و شمشیرها به دلیل استحکام آهن نسبت به مفرغ بوده است. از سوی دیگر، این امر می تواند بیانگر عدم توانایی سازندگان آن ها در قالب گیری دسته های آهنی باشد.
بر خلاف دسته ها که بنا به ماهیت، صرفا از طریق قالب گیری شکل می گرفتند، تیغه های آهنی، بدون نیاز به قالب گیری، چکش کاری می شدند. حتی این چکش کاری، باعث استحکام بیشتر تیغه ها نیز می‌شد.
نوآوری های فنی در عصر آهن
از نوآوری های فنی در عرصه استفاده از ورقه های فلزی، ساخت تیردان، سینه بند اسب و در نهایت، سپر و کلاهخود بوده است (تصویر 5). به غیر از سپر فلزی، این گونه آثار از ساخته های فلزی، از بقایای عصر آهن ⲒⲒ در شمال غرب ایران و محوطه های باستانی حسنلو شناسایی شده است.
نوآوری ها فنیِ یاد شده، از این نظر اهمیت دارند که دوره زمانی آهن ⲒⲒ، شاهد تحولات گسترده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. این دوران، مرحله آغازین جایگزینی کامل ابزارهای کشاورزی با آهن است.
آهن، یک فلز استراتژیک به شمار می رود و دولت های قدرتمند، از جمله امپراتوری آشور در بین‌النهرین، در صدد دستیابی هرچه بیشتر به این فلز بودند. بدون استفاده از آهن، ارابه های جنگیِ آن ها کاربرد موثری در حملات ویرانگر به مناطق پیرامونی، از جمله شمال غرب ایران، نداشتند.
بنابراین، نوآوری های فنی به وجود آمده در عرصه فلزکاری عصر آهن را می توان در ارتباط با نیازهای قدرت های سیاسی، اقتصادی و نظامی منطقه، در نظر گرفت.
تصویر (5): ساخت اشیاء دو فلزی (مفرغ و آهن ) در عصر آهن، محوطه شهر یری اردبیل (Massoud Azarnoush :2005:218))