عصر آهن در ایران

عصر آهن، شامل سه دوره‌ی تاریخی است. حدود هزار سال پیش ( 1500-550 ق.م ) فلزات مختلفی از جمله آهن، مفرغ، نقره و طلا مورد استفاده گرفت که بین آن‌ها، فلز آهن برای اولین‌بار در این دوره ظهور کرد و به همین دلیل نیز این دوره را عصر آهن نامیده‌اند. با ما در مجله‌ی اینترنتی اصفهان آهن همراه باشید تا به بررسی این عصر مهم و تاریخی بپردازیم.

اشیاء آهنی برای اولین‌بار در هزاره‌‌ی چهارم قبل از میلاد، میان یافته‌های باستان‌شناسی ظاهر شدند. اما فقط در اواسط هزاره‌ی دوم ق.م میلاد بود که هیتیت‌ها در آسیای صغیر (ترکیه امروزی) موفق به تولید آهن از کانسنگ آن شدند. از این تاریخ تا اوایل هزاره‌ی اول ق.م، تولیدات آهنی، بیشتر در خدمت طبقه‌ی حاکم بود و از آن برای ساخت جنگ‌افزارها و تزئینات شخصی استفاده می‌شد. بنا بر این، در این دوره، تاثیر این تولید در ساختارهای مختلف اقتصادی و اجتماعی، محدود بود.

در اواخر عصر آهن II و در طول عصر آهن III، ساخته‌های آهنی به صورت عمده تولید شده و توسط طبقات و در بخش‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفت. بر پایه‌ی مطالعات انجام شده، آهنگران در این دوره، توان تولید آهن سخت و یا فولاد را داشتند.

کاربرد عمومی ساخته های آهنی و فولادی

کاربرد عمومی ساخته‌های آهنی و فولادی در بخش تولیدی و اقتصادی (با توجه به کارایی شگرف ساخته‌های آهنی در مقایسه با ادوات سنگی، استخوانی، چوبی، مسی و مفرغی که قبل از این استفاده می‌شدند) باعث سرعت‌بخشیدن به پیشرفت تکنولوژی تولید، شد.

با توجه به این که در کشور ما معادن بزرگ و غنی از آهن وجود داشت، بدون شک، ایرانیان با این فلز، آشنایی کامل داشتند. پس از عبور از عصر سنگ و مس و مفرغ، در هزاره‌ی دوم ق.م، عصر آهن آغاز شد.

کاربرد اولیه آهن

در ابتدا با پالایش آهن در کوره‌های کوچک دستی شروع کردند و از این فلز نایاب و گران‌بها، برای ساخت زیورآلاتی در ردیف طلا و نقره استفاده می‌کردند. ولی پس از شناخت خواص فیزیکی آن در مقایسه با نرمیِ مس و شکنندگی مفرغ، انسانِ پیش از تاریخ، به مزایای مقاومت آهن و فواید به کار گرفتن آن در کشاورزی، معماری، ساخت ابزار جنگی و سایر لوازم زندگی پی بُرد.

در فلات ایران، استخراج فلز و استفاده از آن، تاریخی بس طولانی دارد.از تپه‌ی علی‌کُش و حفاری‌های دهلُران خوزستان، آثار مسی که از طریق کوبیدن یا چکش‌زدن درست شده‌اند، استخراج شده است که مربوط به هزاره‌های هفتم و هشتم قبل از میلاد است. نمونه‌های دیگری از فلزکاری، از تپه‌ی سیلک در هزاره‌ی پنجم قبل از قبل میلاد، تپه‌ی زاغه در هزاره‌ی ششم قبل از میلاد و تل ابلیس (جنوب غربی کرمان) در دوره‌ی سیلک II، استخراج شده است.

توانمندی های ایرانیان

طی هزاران سال، مردمان ساکن در فلات ایران توانسته بودند با فائق آمدن بر مشکلات درونی (شرایط اقلیمی) و بیرونی (اقوام مهاجم)، پایه‌ها و بسترهای فرهنگی منحصر به فرد ایرانی را بنا کنند. پیامد این تحولات، ظهور اولین امپراتوری جهان در فلات ایران بود که در سرنوشت تاریخی منطقه‌ی آسیای غربی، تاثیرات تعیین‌کننده‌ای داشته است.

استفاده از فلزات گوناگون در ابزارسازی، بزرگ‌ترین عامل پیشرفت روزافزون نیروهای تولیدی در جوامع پیش از تاریخ است. ابزارهای آهنی، حدود سیصد سال پیش از پیدایش اولیه‌ی آهن، در قرن 12 ق.م. به کار گرفته شدند.

با به کارگیری خیش‌هایی با تیغه‌ی آهنی، زمین‌های زراعی، گسترش پیدا کردند و در نتیجه، باعث تنوع محصولات بیشتر شد. ابزارهای جدید و مقاوم و نیز استفاده‌ی گسترده از حیوانات بارکش، از عوامل اصلی بهره‌وری کار در عصر آهن بودند.

تصویر (1): ماکت خیش و گاوآهن در عصر آهن Ⲓ و ⲒⲒ (حدود 1200-1000 ق.م ) در تپه‌ی مارلیک، شمال ایران

تصویر (2): نقش خیش و گاوآهن روی مُهر استوانه‌ای، مربوط به دوره‌ی آشور نو (710 ق.م )

تصویر (3): خیش سنتی ایرانی

نقش خیش و گاوآهن. مربوط به دوره‌ی کاسی‌ها (کاسیان). بین النهرین: (The Material Foundations mesopotamian civilization : D.T. Potts)

نقش خیش. مربوط به دوره‌ی آشور نو . بین‌النهرین: (The Material Foundations mesopotamian civilization : D.T. Potts)

مزایای ساخت ابزارهای آهنی

ساخت ابزارهای آهنی و مفرغی، باعث شد که مردمان عصر آهن ایران، با مهارت بیشتری روی چوب، سنگ و استخوان کار کنند. از سوی دیگر، ابزارهای جدید فلزی به کامل شدن ابزارهای قدیمی کمک کرد و به تجربه و مهارت آن‌ها افزود.

ذوب‌کردن آهن و دیگر فلزات، همگی به ابزارهای مخصوص خود نیاز داشتند. در نتیجه، دستیابی به علم ذوبِ آهن، باعث شد تا گروهی از مردم، مهارت‌های خاصی در زمینه‌ی ساخت ابزار و وسایل آهنی کسب کنند. چنین بود که صنعتگران حرفه ای از درون جوامع عصر آهن سربرآوردند. هدف آنان، ساخت اشیاء گوناگون برای بخش‌های مختلف جامعه بود. ذوب فلزات (آهن ؛مفرغ، و نقره)، تولید ابزارها، زیور آلات فلزی، سفالگری و شاید بافندگی، از نخستین رشته‌های صنایع غیرخانگی بودند که در این دوران، رونق پیدا کردند.

علت نام گذاری عصر آهن

طی دوران عصر آهن در ایران، حدود هزار سال ( 1500-550 ق.م )، فلزات مختلفی از جمله آهن، مفرغ، نقره و طلا مورد استفاده گرفت که بین آن‌ها فلز آهن برای اولین‌بار در این دوره ظهور کرد و به همین دلیل نیز این دوره را عصر آهن نامیده‌اند.

عصر آهن به سه دوره تقسیم می شود

• عصر آهن I : از 1200 تا 1500 قبل میلاد
• عصر آهن II : از 800 تا 1200 قبل میلاد
• عصر آهن III : از 550 تا 800 قبل میلاد

دستیابی مردمان ساکن در نیمه‌ی غربی فلات ایران به فنون ذوبِ آهن، تحولات چشمگیر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را به وجود آورد که در نهایت، بسترهای مادی و معنوی لازم را برای ظهور اولین امپراتوری جهانی در کره‌ی خاکی، فراهم کرد.

ذوبِ آهن، خلاف دیگر فلزات رایج (مس و مفرغ) پیچیدگی‌های فنی و خاصی دارد که آن را از فلزات دیگر، متمایز می‌کند. از یک سو، نقطه‌ی ذوب سنگ آهن از نقطه‌ی ذوب دیگر سنگ‌های معدنی، بسیار بیشتر است، از سوی دیگر، نحوه‌ی تولید و عمل‌آوری آهن، مشکل‌تر و پُرهزینه‌تر از دیگر فلزات است.

تفاوت ذوب سنگ آهن و سنگ مس

درصد ناخالصی‌های سنگ آهن از سنگ مس بیشتر است و حمل و نقل آن نیز مشکل‌تر. همچنین، استخراج آهن به نیروی کار ماهر و باتجربه‌ای نیاز دارد. آهن، در کوره‌های معمولی و با سوخت کم حاصل نمی‌شود. کوره‌های ذوبِ آهن، باید بلند باشد تا امکان تولید درجه حرارت بالا را داشته باشد. از این نظر، سوخت مصرفیِ این گونه کوره‌ها باید زیاد باشد (تصویر 2).

تصویر (1): طرح بازسازی شده‌ی کارگاه‌های ذوبِ آهن در منطقه‌ی گرجستان (اوایل هزاره‌ی اول ق.م )

تصویر (2): کوره‌ی ذوبِ سرب در ناحیه‌ی انارک یزد.

تصویر (3): تکامل کوره‌های ذوبِ آهن در اوایل هزاره‌ی اول ق.م، محوطه‌ی رانجا در جمهوری گرجستان

تصویر (4): قالب سنگی برای ساخت پیکان، در منطقه‌ی شوش خوزستان، حدود 2000 ق.م

قالب‌های سنگی برای ساخت تبرهای فلزی، در تپه‌ی حسنلو آذربایجان، حدود 1200 ق.م (موزه ملی ایران )

ایرانیان چطور به فنون ذوب آهن دست یافته‌اند؟

هنوز به درستی معلوم نیست که مردمان ساکن در نیمه‌ی غربی فلات ایران، چگونه به فنون ذوبِ آهن دست پیدا کردند. به نظر می‌رسد که ساکنین این منطقه، در جریان احیای سنگ‌های معدنیِ مس، با خواص فلز آهن آشنا شده باشند. از این نظر، شاید دستیابی به آهن، به طور اتفاقی رُخ داد باشد. باید توجه داشت که برخی از سنگ‌های معدنی مس، مقادیر قابل توجهی از آهن نیز دارند.

از سوی دیگر، در بعضی از معادن، سنگ‌های معدنی مس و آهن در کنار هم یا نزدیک به هم قرار دارند. بنا بر این، این احتمال وجود دارد که فلزگرهای بومی، قبل از این که به تولید واقعی آهن از سنگ‌های معدنی آن بپردازند، با خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن آشنا بوده‌اند. بیش از 300 کانی آهن در طبیعت یافت می‌شود.

خصوصیات آهن

اصلی‌ترین کانسارهای آهن، اکسید و کربنات آهن می‌باشند. مگنتیت با 72 درصد، هماتیت با 70 درصد لیمونیت با 63 درصد و سیدریت با 48 درصد آهن، از مهم‌ترین آن‌ها هستند. ناخالصی‌های نامطلوب در کانسارهای آهن، عبارت‌اند از آرسنیک، گوگرد و فسفر آهن؛ به دلیل ترکیب شیمیایی خاصی که دارد به سرعت اکسیده و به نمک‌های معدنی تبدیل می‌شود.

آهن در مجاورت هوا و رطوبتِ تحت تاثیر اکسیژن، به سرعت زنگ می‌زند. مشخصه‌ی اصلی زنگ‌زدن، ترکیب نارنجی و قرمز رنگی است که ابتدا به عنوان اولین نمک‌های حاصل از خوردگی بر روی آهن، شکل می‌گیرند.

آهن، در مقایسه با دیگر فلزات (مس و مفرغ ) حساسیت بیشتری نسبت به خوردگی دارد. به همین خاطر، در حفاری‌های باستان‌شناختی، به ندرت به اشیاء آهنی برخورد می‌کنیم که نسبتاً سالم مانده باشند. علامت اختصاری آهن، Fe است که از دو حرف اول واژه لاتین Fern گرفته شده است. وزن مخصوص آهن 7.5، درجه‌ی گداز آن، 1536، رنگ آن خاکستری تا سیاه بوده و غالباً سطح آن را ورقه‌ای از زنگ آهن می‌پوشاند .

علت ناشناخته بودن جایگاه فلزات در ایران

آهن جلای فلزی و خاصیت جذب مغناطیسی دارد و چکش‌خوار است. از دیگر ویژگی‌های آهن، می‌توان به استحکام، سختی، قابلیت تورق و مفتول‌شدن اشاره کرد. در پژوهش‌های باستان‌شناختی ایران، اصولا ً به جزئیات فرآیندهای فلزگری کهن پرداخته نشده و در نتیجه، نقش و جایگاه فلات ایران در گسترش فلزگری کهن، چندان شناخته‌شده نیست.

در حالی که فلات ایران به دلیل محدودیت جغرافیایی در قاره‌ی آسیا، وجود سرشار کانی‌های فلزات مختلف در آن و نیز وجود فرهنگ‌های پیشرفته‌ی پیش از تاریخ می‌تواند به عنوان کانون اصلی نوآوری‌های فناورانه در عرصه‌ی فلزگری کهن قاره‌ی آسیا در نظر گرفته شود، در عین حال، با توجه به وسعت و تنوع زیستی فلات ایران، به لحاظ روش شناختی-مطالعاتی، فرآیندهای فلزگری کهن باید به صورت منطقه‌ای مورد توجه قرار گیرد.

کدام مناطق ایران فلزات بیشتری دارند؟

شرایط محیطی در شمال مرکزی ایران برای پیدایش فلزگریِ پیشرفته، مناسب‌تر از اغلب نقاط دیگر بود. زیرا در این منطقه، کانی‌های گوناگون و فراوانی وجود داشتند که هنوز هم از آن‌ها بهره‌برداری می‌شود.

نزدیکی منابع معدنی به محل مواد سوخت در رشته کوه‌های البرز که قسمت شمالی این منطقه را در بر گرفته است و نیز پوشش گیاهی حاشیه‌ی کویر مرکزی، بهترین شرایط را برای استخراج و ذوب فلزات فراهم می‌کرد. در دشت‌های خشک این منطقه، گونه‌های گیاهی خاصی وجود دارند که چوب آن‌ها بهترین محرک برای ذوب فلزات است و هنوز هم از چوب آن‌ها زغال تهیه می‌شود.

نتایج «سپکتروگرافیک» و بررسی «متالوگرافیک»، قدیمی‌ترین نمونه‌ی فلزات منطقه‌ی دشت قزوین، نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این منطقه، مس «خالص» طبیعی می‌ساختند. بر اساس بررسی متالوگرافی، نمونه‌های مذکور اشیاء مسی، چکش‌کاری، بازپُخت و دوباره کوبیده شده‌اند. از این یافته، چنین بر می‌آید که مردمان منطقه‌ی مورد نظر، در هزاره‌ی پنجم ق.م، روش ابتدایی چکش‌کاری سرد را پشت سر گذاشته و به مرحله‌ی پیشرفته‌تری رسیده بودند.

نخستین استفاده از مس

نخستین استفاده از مس طبیعی، به این گونه بود که تکه‌های کوچک و دست‌چین مس را که اغلب، لابه‌لای کانی‌های مس وجود داشت، در سرما با پتک‌های سنگی کوبیده و به شکل دانه یا درفش و حلقه در می‌آوردند. نمونه‌های اولیه‌ی مته‌های مسی از حفاری‌های تپه‌ی‌ زاغه در دشت قزوین ( هزاره ششم ق.م ) به دست آمده است.

به استناد این یافته، دشت قزوین، یکی از مراکز عمده‌ی فلزگری ابتدایی در منطقه‌ی شمال مرکزی ایران بوده و گفتنی است که این دشت، در این زمان، دهکده‌ای پیشرفته با ساختارهای اجتماعیِ پیچیده بوده است.

طی روند رو به گسترش فلزگری در این منطقه، شواهد و آثار ذوب فلز مس و ریخته‌گری با استفاده از قالب‌های گلی کشف شده است. تیغه‌های چاقو، تبر، اسکنه، قلم، سرنیزه، خنجر و ورقه‌های فلزی، از جمله مصنوعاتی بودند که با استفاده از روش مذکور تولید می‌شدند. ضخامت بعضی از ورقه‌های فلزی، به 5 میلی‌متر می‌رسد .

ریخته گری

ریخته‌گری در قالب‌های بسته، پیچیدگی‌های خاصی دارد و مستلزم دانش و مهارت بیشتری است. به نظر می‌رسد ساکنان این منطقه، در هزاره‌ی چهارم ق.م، هنوز به این مرحله از پیشرفت فلزگری دست نیافته بودند.

می‌توان حدود تاریخ 3600 ق.م را برای فراگیرشدن تولید اشیاء مسی از طریق قالب‌گیری در منطقه‌ی شمال مرکزی ایران در نظر گرفت. با توجه به فراگیرشدن این شیوه در این زمان، می‌توان تاریخ قدیمی‌تری را برای شروع و پیدایش این شیوه متصور شد. کشف آثار و شواهد این فرآیند، در تمام محوطه‌های حفاری‌شده و مناطق دیگر، از جمله سیلک کاشان، تپه‌ی قبرستان دشت قزوین، تپه‌ی حصار دامغان و اریسمان نطنز، قابل ملاحظه می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی مس

در ترکیب شیمیایی ابزارهای مسی در هزاره‌ی چهارم ق.م.، فلزاتی همچون طلا، نقره، سرب، آهن و نیکل با درصدهای متفاوت، یافت شده‌اند. می‌توان فرض کرد که فلزگران منطقه، می‌کوشیدند با ذوب انواع سنگ‌های معدنی، فلزات موجود در آن‌ها را استخراج کنند. به نظر می‌رسد به مرور زمان موفق به کشف و شناسایی انواع آلیاژهای مسی شده بودند. علاوه بر این، از آن جایی که مس، به علت نرمی، برای ساخت بعضی از ابزارها مناسب نیست، فلز گران، به مرور برای ساخت اشیاء فلزی غیر مسی تلاش کردند و سرانجام، بهترین نوع آلیاژ مس، از ترکیب مس و قلع (tin copper) را که مفرغ (bronze) نامیده می‌شود، در فلزگریِ منطقه، به منصه‌ی ظهور رساندند.

آغاز عصر مفرغ

البته نحوه‌ی سازوکار فناورانه این فرآیند، هنوز به طور کامل و قابل قبولی مطرح نشده است. اولین نمونه‌های آلیاژ مس از محوطه‌های باستانی منطقه، مثل تپه‌ی حصار دامغان و تپه‌ی سگزآباد دشت قزوین، مربوط به هزاره‌ی سوم ق.م. است.

بنا بر این، آغاز عصر مفرغ در این منطقه، در هزاره‌ی سوم ق.م. (طلایی، 1385) متصور شده است. قلع (tin) عموماً به نسبت وزنی 1 بر 10 به فلز مس افزوده می‌شد و قابلیتِ گداز (annealing) آن را افزایش دادند. در نهایت محصول قالب‌گیری‌شده (casting) از استحکام بیشتری برخوردار بود.

اما آلیاژهای مسیِ منطقه به طور میانگین، فقط 2 درصد قلع دارند؛ در حالی که درصد قلع در اشیای مفرغیِ منطقه‌ی لرستان به 10 درصد نیز می‌رسد. باید اشاره نمود که به رغم استفاده‌ی گسترده از مفرغ در فلزگری ایران، هنوز معدن قلع در هیچ نقطه‌ای از ایران شناخته نشده است. بنا بر این، استفاده‌ی گسترده از قلع در آلیاژهای مس در ایران مشهود نیست و خاستگاه و منشأ آن در پژوهش‌های فلزگری کهن ایران، اهمیت بسیاری دارد.

در دوران مفرغ، علاوه بر تولیدات مفرغی، از فلزات دیگر نظیر طلا و نقره «برای ساخت زیورآلات» استفاده می‌شده است. دوران مفرغ، تا حدود نیمه‌ی هزاره دوم ق.م. در منطقه‌ی شمال مرکزی ایران تداوم داشته است. البته این موضوع به معنی خاتمه‌یافتن تولید اشیاء مفرغی نبوده است. بلکه در این دوران، نمونه‌های اولیه‌ی فلز کاملا جدید «آهن» که قبلا وجود نداشته است، دیده می‌شود.

از این رو، با توجه به این که تولید آهن، تاثیرات اقتصادی و اجتماعی زیادی داشته است، این دوره را به عصر آهن« Iron age» می‌شناسند. آهن، در پایان هزاره‌ی دوم ق.م. به طور نسبی، جانشین مفرغ شد.

پیدایش فلز نویافته

یکی از وجوه بارز تحولات فناورانه‌ی عصر آهن ایران، ظهور فلز نویافته در بعضی محوطه‌های عصر آهن در اواسط هزار‌ه‌ی دوم ق.م. است. داده‌های مرتبط با فلز نویافته، به ویژه در مرحله‌ی اولیه‌ی پیدایش آن، اندک و ناچیز ، اما بیانگر شناخت و آشنایی با خواص آن در بخش‌هایی از فلات ایران در جوامع عصر آهن است.

افزون بر این، مرحله‌ی ثانویه‌ی این تحول (عصر آهن ⲒⲒ) یعنی افزایش و فراگیر شدن استفاده از این فلز در اواخر هزاره‌ی دوم و اوایل هزاره‌ی اول ق.م.، باید در هر نوع تحلیلی از این تحول فناورانه‌ی مهم در نظر گرفته شود.

شواهد موجود از بقایای عصر آهن ⲒⲒ، نشان می‌دهد که از آهن، برای ساخت ابزارهای آهنی استفاده می‌شده است. شکل‌گیری نطفه‌ی اولیه‌ی حکومت‌های نیمه‌متمرکز در بعضی از مناطق فلات ایران، از جمله شمال غرب، به تبع این تحول فناورانه بوده است.

در محوطه‌ی باستانی حسنلو «طبقه IV »، آثار و شواهد مستقیم و غیر مستقیم تولید و عمل‌آوری آهن، کشف شده است و باید یادآور شد که آهن، برخلاف دیگر فلزات، به لحاظ مسائل و مشکلات فنی در زمینه‌ی ذوب و عمل آوری، پیچیدگی‌های خاصی دارد که مهمترینِ آن، سازماندهی تولید است.

علت عدم توانایی تولید انبوه آهن

اصولا، تولید انبوه آهن در عصر آهن ⲒⲒ، بدون پشتیبانی یک قدرتِ حداقل نیمه‌متمرکز، امکان‌پذیر نبوده است. در محوطه‌های باستانی حسنلو، شواهد و آثار تولید آهن و وجود حکومت نیمه‌متمرکز به اثبات رسیده است؛ اما تا زمانی که این گونه از شواهد و آثار از مناطق دیگر در نیمه‌ی غربی ایران، شناسایی نشده است، نباید نتایج به دست آمده از این محوطه‌ها را به مناطق دیگر ایران، تعمیم داد.

برای مثال، در محوطه‌ی باستانی سگزآباد دشت قزوین (منطقه شمال مرکزی)، به رغم پیدایش آثار و شواهد فلزگری آهن، هیچ گونه شواهدی مبنی بر وجود حکومت متمرکز، شناسایی نشده است.

به نظر می‌رسد در این محوطه، بر خلاف حسنلو، آهن، در حجم کم و با استفاده از فنون ابتدایی تولید می‌شده است.

فنون ساخت اشیاء دو فلزی

در مورد فنون ساخت، آنچه حداقل در مورد نیمه‌ی غربی فلات ایران مصداق دارد، استفاده از فنون ساخت اشیاء دو فلزی (آهن و مفرغ) است. این گونه ساخته‌های فلزی، اعم از خنجرها و شمشیرهای دو فلزی از مناطق شمال، شمال غرب، شمال مرکزی و زاگرس مرکزی، شناسایی شده است.

در روش ساخت اشیاء دو فلزی، جنس دسته‌ها از مفرغ و تیغه‌ها از آهن ساخته و پرداخته می‌شدند و در نهایت، این دو قسمت به همدیگر پرچ می‌شده‌اند. با توجه به توزیع و پراکندگی اشیاء دو فلزی و نیز فنون همگونِ به کار رفته در آن‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که فن ساخت اشیای دو فلزی، عمومیت بیشتری در جوامع عصر آهن داشته است.

مطالعات کارکردی نشان می‌دهد که انتخاب آهن در ساخت تیغه‌های خنجرها و شمشیرها به دلیل استحکام آهن نسبت به مفرغ بوده است. از سوی دیگر، این امر می‌تواند بیانگر عدم توانایی سازندگان آن‌ها در قالب‌گیری دسته‌های آهنی باشد .

بر خلاف دسته‌ها که بنا به ماهیت، صرفاً از طریق قالب‌گیری شکل می‌گرفتند، تیغه‌های آهنی، بدون نیاز به قالب‌گیری، چکش‌کاری می‌شدند و حتی این چکش‌کاری، باعث استحکام بیشتر تیغه‌ها نیز می‌شد.

نوآوری های فنی در عصر آهن

از نوآوری‌های فنی در عرصه‌ی استفاده از ورقه‌های فلزی، ساخت تیردان، سینه بندِ اسب و در نهایت، سپر و کلاهخود بوده است (تصویر 5). به غیر از سپر فلزی، این گونه آثار از ساخته‌های فلزی، از بقایای عصر آهن ⲒⲒ در شمال غرب ایران و محوطه‌های باستانی حسنلو شناسایی شده است.

نوآوری‌ها فنیِ یاد شده، از این نظر اهمیت دارند که دوره‌ی زمانی آهن ⲒⲒ، شاهد تحولات گسترده‌ی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. این دوران، مرحله‌ی آغازین جایگزینی کامل ابزارهای کشاورزی با آهن است.

آهن، یک فلز استراتژیک به شمار می‌رود و دولت‌های قدرتمند، از جمله امپراتوری آشور در بین‌النهرین، در صدد دستیابی هرچه بیشتر به این فلز بودند. بدون استفاده از آهن، ارّابه‌های جنگیِ آن‌ها کاربرد موثری در حملاتِ ویرانگر به مناطق پیرامونی، از جمله شمال غرب ایران، نداشتند.

بنا بر این، نوآوری‌های فنی به وجود آمده در عرصه‌ی فلزکاریِ عصر آهن را می‌توان در ارتباط با نیازهای قدرت‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی منطقه، در نظر گرفت.

تصویر (5): ساخت اشیاء دو فلزی (مفرغ و آهن ) در عصر آهن، محوطه شهر یری اردبیل (Massoud Azarnoush :2005:218))

منابع :
احسانی محمد تقی .1382.هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران . تهران. انتشارات علمی فرهنگی .چاپ دوم .
طلایی حسن.1385.باستان شناسی و هنر ایران در هزاره اول قبل از میلاد.تهران.انتشارات سمت
طلایی حسن .1391.عصر آهن ایران .تهران. انتشارات سمت .چاپ سوم
مجیدزاده یوسف.1369.تپه قبرستان یک مرکز صنعتی در آغاز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران .مجله باستان شناسی و تاریخ. سال چهارم .شماره 1.ص 15- 4.
ملازاده کاظم. 1394. تاثیر کاربرد ساخته های آهنی .در پیشرفت تکنولوژی و تحولات اجتماعی و اقتصادی جوامع عصر پایانی (با تاکید بر غرب و شمال غرب ایران ).مجله جامعه شناسی تاریخی دوره 7. شماره 1. بهار و تابستان 1394.
Massoud Azarnoush and Barbara Helwing:
Recent archaeological research in Iran – Prehistory to Iron Ag .Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 37 · January 2005

Moshtagh Khorasani, Manouchehr:
Bronze and iron weapons from Luristan. Antiguo Oriente: Cuadernos del Centro de Estudios de Historia del Antiguo Oriente Vol. 7, 2009

مولف :‌ سرکار خانم دکتر روناک رستمی